Sözlü Edebiyat Konu Anlatımı-Lys Edebiyat Konu Anlatımı

Sözlü Edebiyat Konu Anlatımı-Lys Edebiyat Konu Anlatımı

SAV: Bugünkü atasözlerinin benzeri olan sözlü ürünlerdir. Bunlarda o dönemlerdeki Türk toplumunun, sosyal yaşayışa, insan davranışlarına, doğa olaylarına ilişkin görüşleri dile getirilmiştir.

• Ermegüge bulut yük bolur. (Tembele bulut yük olur.)

• Aç ne yimes, tok ne times.

(Aç ne yemez, tok ne demez.)

• Yıgaç ucunga yil tegir, körglüg kişige söz kelir. (Ağaç ucuna yel değer, güzel kişiye söz gelir.)

• Ay tolun bolsa elgin imlemes.

(Dolunay haline gelen ay, el ile gösterilmez.)

SAGU: "Yuğ" denen ve çoğunlukla önemli kişilerin ölümünde düzenlenen cenaze törenlerinde söylenen yas şiirleridir. Bunlarda, ölenin iyilikleri, erdemleri anlatılır; bu ölümden duyulan acılar yansıtılır. Saka Türklerinin hükümdarı Alp Er Tunga'nın ölümü üzerine söylenen sagu en bilinen örnektir. Şu dizeler bu sagudandır:

Könglüm içün örtedi ([Ölümü] gönlümün içini yaktı)

Yetmiş yaşığ kartadı (Yetmiş yaşına gelmiş gibi ihtiyarlattı)

Kiçmiş ödük irtedi ([O gönül] şimdi geçmiş günleri arıyor)

Tün kün kiçip irtelür (Günler geceler geçse de yine arayacak)

KOŞUK: İslamlık öncesi dönemde "sığır" adı verilen kut- sal sürek avlarında; av sonrası yapılan ve "şölen" denilen törensel şenliklerde, "toy" denen dinsel ziyafetlerde, zaferle sonuçlanan savaşlardan sonraki eğlencelerde söylenen şiirlere "koşuk" denirdi. Bunlar, saz eşliğinde söylenen şiirlerdi. Bu şiirlerde aşk, doğa sevgisi, yiğitlik, at'a ve savaş araçlarına duyulan ilgi... başlıca tema ve konulardır.

Etil suvı aka turur (İdil suyu aka durur)

Kaya tübi kaka turur (Kaya dibin(i) kaka durur)

Balık telim baka turur (Balık çoktur baka durur)

Kölin takı küşerür (Gölü dahi taşırır)

Bu dizelerin, "doğa"yı konu eden bir koşuktan alındığı görülmektedir.

Şu dizeler de aşk "tema"sını işleyen bir "koşuk"tan alınmıştır.

Yalfın anın közi (Büyülüdür onun gözü)

Yeklin anın özi (Konuktur onun özü)

Tolun ayın yüzi (Dolunaydır onun yüzü)

Yardı menin yürek (Yardı benim yüreğimi)

DESTAN (EPOPE): Destanlar, ulusların, tarihsel belgelerle kanıtlayamadıkları uzak geçmişlerinde yaşanmış ve o ulusun yaşamında derin etkiler yaratmış bir olay çevresinde yüzyıllar içinde oluşturulan uzun, manzum öykülerdir. Bunlarda gerçek olay bir çekirdek olarak kalır; öykü bu olay çevresinde, toplumun hayal gücüyle süslenerek geliştirilir. Son aşamada o ulusun ulusal bir şairi tarafından yazıya geçirilen destan, evrimini tamamlamış olur.

Türk destanlarının hiçbiri bir ulusal şairce yazıya geçirilmiş değildir. Bunların konuları hakkında Çin, İran ve Arap kaynaklarından edinilmiş bilgilere sahibiz.

Türk Destanları

Türk destanları, Türk tarihin akışı içinde şu başlıklar altında incelenir:

1. Saka Türklerinin Destanları

• Alp Er Tunga destanı: Sakaların İranlılarla savaşlarını anlatan destandır.
• Şu destanı: Bu destan, Saka Türklerinin Makedonya

Kralı İskender'le yaptıkları savaşı anlatır.

2. Hunların Destanı

• Oğuz Kağan destanı: Bu destanda büyük Hun hükümdarı Oğuz (Mete)'un Orta Asya'da Türk birliğini ve Hun İmparatorluğu'nu kurması, ölümüne yakın da bu imparatorluğu oğullarına pay etmesi anlatılır.

3. Göktürklerin Destanları

• Bozkurt destanı: Bu destanda Göktürklerin dişi bir bozkurttan türedikleri anlatılmaktadır.
• Ergenekon destanı: Bu destan, Göktürklerin, Ergenekon denen yerde uzun zaman kalıp çoğaldıktan sonra, bu yere sığamaz olunca, oradan çıkmalarını zorlaştıran demir bir dağı eriterek başka yurtlara doğru açılıp büyük bir devlet kurduklarını anlatır.

4. Uygur Türklerinin Destanları

• Türeyiş destanı: Bu destanda Uygurların erkek bir kurttan türedikleri anlatılır.
• Göç destanı: Bu destanda Moğolistan'da yaşayan Türklerin, yurtlarında yaşadıkları kuraklık ve kıtlık yüzünden göçmek zorunda kalmaları, Çin'in Kansu böl- gesine ve Doğu Türkeli'ne göçleri anlatılmaktadır.

ÖRNEK 1

Aşağıdaki dizilerden hangisi, sadece Türk destanlarını kapsamaktadır?

A) Alp Er Tunga - Oğuz - Türeyiş - Şehname

B) Şu - Türeyiş - Gılgamış - Oğuz

C) Türeyiş - Alp Er Tunga - Oğuz - Şu

D) Oğuz - Alp Er Tunga - Ramayana - Şu

E) Şehname - Oğuz - Şu - İlyada

(1975)

ÇÖZÜM

"Türeyiş destanı" Uygur Türklerinin, "Alp Er Tunga destanı" ve "Şu destanı" Saka Türklerinin, "Oğuz Kağan destanı" Hun Türklerinin destanıdır.

Yanıt: C

Ulusların eski dönemleriyle ilgili olan, olağanüstülüklerle süslü, uzun doğuş hikâyeleri de diyebileceğimiz destanlar "doğal destan" diye adlandırılır. Yukarıda saydığımız destanlar Türklerin doğal destanlarıdır.

Başka ulusların da doğal destanları vardır ve bunlar, o ulusların ulusal şairlerince yazıya geçirilerek oluşum evrelerini tamamlamış destanlardır.

• İlyada ve Odysseia (Homeros): Eski Yunanlıların destanı

• Şehname (Firdevsi): İranlıların destanı

• Kalevala (Lönnrot): Finlandiyalıların destanı

• Ramayana (Valmiki): Hint destanı

• Gılgamış: Sümerlerin destanı

• Nibelungen: Almanların destanı

• Şinto: Japonların destanı

• Chanson de Reland: Fransızların destanı

• İgor: Rusların destanı...

Yakın çağlarda gerçekleşen ve ulusların yaşamında derin izler bırakan olaylar üstüne belli kişiler tarafından kaleme alınmış destanlar da vardır. Bunlara "yapay destan" denir.

• Kurtarılmış Kudüs (Tasso)
• Çılgın Orlando (Ariosto)
• Kaybolmuş Cennet (Milton)
• Üç Şehitler Destanı (Fazıl Hüsnü Dağlarca)
• Kuvayı Milliye (Nâzım Hikmet)
• Maraşın ve Ökkeşin Destanı (Gülten Akın)