DÜNYA KÖMÜR HAVZALARI VE KÖMÜR ÜRETİMİ
A.B.D
A.B.D Kömür havzaları
ABD'deki kömür rezervi bakımından olduğu kadar, maden kömürü üretimi bakımından da ön sıralarda bulunmaktadır.
Amerika Birleşik Devletlerindeki bu büyük zenginlik yanında, kömür havzalarının taşıdığı özellikler kömür işletmeciliği bakımından birçok avantaj sağlamaktadır. Bu havzaların taşıdığı olumlu özellikleri şu şekilde sıralamak mümkündür:
• A.B.D.’deki kömür havzaları coğrafi bakımdan dünyadaki en toplu rezervlerdir
• Nispeten sade bir tektoniğe sahiptirler.
• Yüzeye yakındırlar
• Tabakalar kalındır.
• Yatay ya da yataya yakın bir yapıya sahiptirler
• Çok uzun mesafelerde kesintisiz devam ederler.
Tüm bu kolay işletme şartlarının yanında Amerika’nın tekniği ve güçlü sermayesi de katılırsa, ülkede önemli bir kömür üretim kapasitesi ortaya çıkmaktadır. Bu kapasite gerçekten çok büyüktür.
ABD’de kömür üretimini kısıtlayan ya da ayarlayan unsur, kömür çıkarma zorluğu ya da çıkarma gücü değil; petrol, doğalgaz, beyaz kömür ve nükleer enerji bakımından da zengin olan bu ülkede, bu kaynakların rekabeti, zamanla değişen pazar şartlarıdır. Yani kömür üretim miktarını, talebin azlığı veya çokluğu ve dolayısıyla kömürün satış güçlüğü ve kolaylığı belirlemektedir. Bu nedenle ve zamanla değişen talep şartlarına bağlı olarak ABD’nin kömür üretimi yıllara göre büyük oranlarda azalıp çoğalmakta, istikrarsız bir görünüm sunmaktadır.
Gerçekten daha 20. yüzyılın başlarında, Birinci Dünya Savaşı öncesinde, 1913 yılında 517 milyon tona yükselen ABD’nin maden kömürü üretimi, bu savaştan sonra artan talep nedeniyle daha da yükselerek 1920’de 597 milyon tana çıkmıştır. Fakat “dünya ekonomik bunalımı” yıllarında, 1932’de 326 milyon tona düştükten sonra, İkinci Dünya Savaşı ve savaşı izleyen yıllarda ihtiyaç ve talebin artmasıyla üretim yeniden yükselerek, 1944’de 617 milyon ton, 1947’de ise 630 milyon tona kadar çıkmıştır. Bundan sonra diğer enerji kaynaklarının rekabeti karşısında üretim bir kez daha azalarak, 1953’te 430 milyon tona, 1960’ta 391 milyon tona inmiştir. Ancak sonraki yıllarda termik santrallerin artan talebinden dolayı üretim yeniden yükselmeye başlamış, 1970’li yıllardaki petrol krizi nedeniyle üretim miktarı iyice artmıştır.
ABD bu üretim düzeyi ile 1990’lı yıllara kadar dünya maden kömürü üretiminde hep en ön sırada yer almıştır. Ancak söz konusu yıllardan itibaren üretimde büyük artış gösteren Çin’in gerisine düşmüştür. Günümüzde de üretim miktarı bakımından Çin’in gerisinde bulunmaktadır. Ancak dünya kömür ticaretinde yaklaşık 200 milyon ton ihracatla en büyük paya sahiptir.
ABD’de kömür havzalarına çeşitli kesimlerde rastlanmakta ise de, üretim esas olarak ülkenin doğusunda Hersinien kıvrımları sistemine dahil Appalachian (Apalaş) dağları boyunca uzanan Appalachian kömür havzasında ve bu havzanın hemen batısında yer alan “İç Doğu” havzalar grubunda toplanmış bulunmaktadır. Büyük Appalachian havzası ve İç Doğu havzaları grubu, ABD maden kömürü üretiminin % 95’ini karşılamaktadır ki bunun da beşte dördünü tek başına Appalachian kömür havzası üretmektedir.
APALAŞ HAVZASI (DOĞU'DAKİ HAVZALAR)
Appalachian kömür havzası kapladığı alan, rezerv ve yılda elde edilen kömür üretimi bakımından olduğu kadar, çıkarılan kömürlerin yüksek kalitesi bakımından da ABD’nin en önemli maden kömürü havzasıdır. Sade bir tektonik, kömür tabakalarının yüzeye yakın oluşu, kalınlığı ve devamlılığı sayesinde kömür çıkarmada gösterdiği kolaylık ve çok elverişli coğrafi konumu ilde de Appalachian kömür havzası ayrı bir önem taşımaktadır.
Appalachian kömür havzası çok geniş bir alan kaplar. Havza kuzeyde Pensilvanya’nın kuzeybatısında başlar ve hemen hemen kesintisi olarak 1.300 km’lik bir hat üzerinde güneyde Alabama’ya kadar uzanır. Appalachian havzası kuzeyde daha geniştir; kuzeydeki genişliği 290 kilometreyi bulur. Havza güneye doğru gittikçe daralarak genişliği 32 km’ye kadar iner, fakat daha güneyde yeniden genişler ve Alabama’da genişlik 128 km’ye varır. Böylece Appalachian kömür havzasının yüzölçümü 181.000 kilometre kareyi bulmaktadır. Bu havza sadece Kuzey Amerika’nın değil dünyanın en önemli kömür havzasıdır.
Appalachian kömür havzası başlıca iki tâli (alt) havzaya ayrılır. 1) Pensilvanya’nın kuzeydoğusunda küçük bir saha kaplayan antrasit havzası 2) Pensilvanya’nın kuzeybatısından başlayarak Alabama’nın kuzeybatısına kadar uzanan asıl büyük maden kömürü veya bitümlü kömürler havzası.
Antrasit Havzası: Pensilvanya’nın kuzeydoğusunda, Appalachian dağlık bölgesinin en kıvrımlı yerinde bulunmaktadır. Daha batıda aşağı yukarı yatay olarak devam eden Karbon devrine ait bitümlü kömür tabakaları, burada kıvrılma ve kırılmalara uğramış ve orojenik sıkışmalar sonucunda maden kömürü bir metomorfizma başlangıcı geçirerek uçucu unsurları azalmış ve antrasit haline gelmiştir. Bu havzadan çıkarılan antrasit karbon bakımından çok zengin olup hemen hemen alevsiz ve dumansız yanar ve çok yüksek ısı yayar. Fakat yapı karışık ve kömür tabakaları derinde olduğu için işletme güç ve masraflıdır.
Bu havza Kuzey Amerika’nın tek antrasit havzası olup, kıtanın bilinen bütün antrasit rezervini içermektedir. Çıkarılan antrasitin büyük kısmı ABD’nin kuzeydoğu eyaletlerinde ısıtma amaçlı kullanılmakta, küçük bir kısmı da yine meskenlerin ısıtılmasında kullanılmak üzere demiryolları ve Büyük Göller yoluyla Amerika’nın batısına gönderilmektedir.
Başlangıçta bu antrasit ABD’de büyük sanayinin başlıca yakıtıydı ve 1860 yılında çıkarılan maden kömürünün yarısından fazlasını oluşturuyordu. Ancak çıkarılma maliyeti yüzünden sanayide kullanılamayacak kadar pahalı olduğundan, daha sonra meskenlerin ısıtılmasında kullanılmaya başlanmıştır.
AppalaŞ Bölgesinin Bitümlü Kömürler Havzası
Antrasit havzasına oranla çok daha geniş bir alan kaplamaktadır. Bu havza, yukarıda da ifade edildiği gibi, kuzeyde Pensilvanya’nın kuzeybatısında başlar ve 1.300 km’lik bir mesafe üzerinde hemen hemen hiç kesintiye uğramadan güneyde Alabama’nın kuzeybatısına kadar uzanır. Appalachian bölgesinin bitümlü kömürler havzası, asıl kıvrımlı bölgenin batısında bulunmaktadır. Arazi burada kıvrımlara uğramamıştır; bölgenin sonradan yükselmesi tabakaları biraz deformasyonlara uğratmış ise de, bu deformasyonlar çok hafif olup, kömür tabakaları aşağı yukarı yatay veya hafifçe eğimli, düzenli, kesintisiz ve sonsuz gibidir. Örneğin, Pensilvanya’nın meşhur Pittsburgh damarı 80 km’lik bir uzunluk ve genişlik üzerinde yayılmaktadır. Yalnız bu tabakanın maden kömürü rezervi 10 milyar ton olarak tahmin edilmektedir.
Diğer taraftan, Appalachian bitümlü kömür havzasında kömür tabakaları fazla derin değildir. Bölgenin yükselmesi sonucunda vadilerini derinleştirmiş olan akarsular platoyu parçalamışlar ve kömür tabakalarını vadilerin yamaçlarında ortaya çıkarmışlardır. Bu durum Appalachian havzasında işletmeyi çok kolaylaştırmıştır. Yeni ocaklar çok kolaylıkla açılıyor; sonuçta yapılan iş vadi yamaçlarında yüzeye çıkan kömür tabakaları boyunca galeriler açmaktan ibarettir. Çıkarılan kömür nehirlerin ulaşıma uygun olduğu kesimlerde gemilerle, uygun olmadığı kesimlerde ise vadileri takip eden demiryolu vagonlarıyla sanayi bölgelerine taşınmaktadır.
ABD’deki işçi ücretleri diğer ülkelere göre daha yüksek olmasına karşın, havzanın bu elverişli çıkarma koşulları nedeniyle, kömür daha ucuza mal edilmektedir.
Appalachian kömür havzasında işletmeyi kolaylaştıran bir diğer durum da kömür tabakalarının kalınlığı ve devamlılığıdır. Bu sayede Appalachian havzasında kömür çıkarmada geniş ölçüde makine kullanma imkanı doğmaktadır ki, bu imkan bazı Avrupa kömür havzalarında, örneğin Belçika ve Fransa havzalarında, son derece azalmaktadır. Kömür çıkarımında makine kullanımının başlıca faydası işçi başına düşen verimin artması ve böylece az işçi ile çok iş görmek imkanıdır ki, işçi ücretlerinin yüksek olduğu ABD için bunun ayrı bir önemi vardır. Amerika’da kömür işçisinin ortalama verimi Fransız veya Belçika işçisinin veriminden birkaç kat fazladır.
Appalachian kömür havzasında sanayinin aradığı bütün maden kömürü çeşitleri mevcuttur. Havzada fabrikalarda yakıt olarak kullanılan kuru ve yarı kuru maden kömürleri, metalurji koku üretimine elverişli yağlı ve yarı yağlı kömürler, gaz kömürleri; kısaca sanayinin aradığı her çeşit maden kömürü bu havzada yer almış bulunmaktadır.
Büyük Appalachian bitümlü kömür havzasının işletilmesi, antrasit havzasından sonra başlamıştır. İlk işletme 19. yüzyılın ilk yarısında başlamış ise de, asıl gelişme yüzyılın sonlarına doğrudur. Bu tarihte havza birçok demiryoluyla Atlas Okyanusu limanlarına ve Amerika’nın büyük sanayi bölgelerine bağlanmıştır. Denilebilir ki; Appalachian bitümlü kömür havzasının işletilmesi, ABD’de büyük sanayinin ve ulaşımın gelişimiyle beraber gelişmiş ve bu sanayinin gelişimini adım adım izlemiştir. Appalachian kömür havzası rekabet halinde bulunan büyük küçük yaklaşık 8000 kadar kömür şirketi tarafından işletilmektedir. Rekabet koşulları nedeniyle havzanın bütün kömür damarları değil, en kalın, en zengin, işletilmesi en kolay ve en verimli tabaklar kullanılmaktadır. Bu bakımdan ABD’de biraz hoyratça kullanılan bu işletmelerle, Avrupa’da büyük özenler ve en küçük damarlardan faydalanmak amacıyla yapılan işletmeler arasındaki farkı önemle göz önünde bulundurmak lazımdır. Hemen her aşamadaki bolluk gibi maden kömürü bolluğu da Amerikalıları bir tür israfa yöneltmiştir. Ancak kömür rezervleri çok zengin olduğu için bu israf Amerikalıları çok fazla düşündürmemektedir.
ABD’deki diğer kömür havzaları Appalachian havzası derecesinde önemli değildir. Bu havzalar iç havzalar, Kayalık Dağlar havzaları, Büyük Okyanus havzaları ve Körfez Havzaları olmak üzere alt gruplara ayrılabilir.
İç Havzalar:
Bu havzalar ABD’nin iç ova ve platolarında bulunmaktadır. Bunlar 1) İç Doğu Havzalar 2) İç Batı Havzalar 3) İç Güneybatı Havzalar 4)İç Kuzey Havzasıdır.
İç havzalar içinde en önemlisi İç Doğu Havzalardır. Normal zamanlarda havzanın kömür üretimi 80 milyon ton kadardır. Fakat bu kömürler aşağı kalitede olduklarından, kok üretimine ve demir-çelik sanayiine elverişli değildirler; daha çok yerel ihtiyaçların karşılanmasında ve termik santrallerde kullanılırlar. Havzada kömür tabakaları yüzeye çok yakın olup aşağı yukarı yatay tabakalar halindedirler.
İç Doğu Havzalar dışındaki diğer iç havzalarda da kömür tabakaları uygun işletme koşullarında sahip olmasına karşın, kalitelerinin nispeten düşük olmasından dolayı üretim düşük düzeylerde kalmaktadır.
Kayalık DağlarI ve Büyük Okyanus Kömür Havzaları
Bu geniş bölgelerin çeşitli noktalarında serpilmiş halde küçük ve dağınık birtakım kömür havzalarına rastlanmaktadır. Fakat bu havzaların kömür üretimleri toplamı nispeten çok azdır. Bununla birlikte, Kayalık Dağların Büyük Okyanusa kadar uzanan ülkenin bu geniş bölgesinin doğudaki büyük havzalardan uzaklığı dolayısıyla, bu havzalar lokal bir önem taşır.
ABD’de yukarıda değinilen havzalardan başka, büyük ovalar bölgesinde, Meksika Körfezi çevresinde ve Kayalık Dağlar bölgesinde geniş alanlar kaplayan ve büyük rezervler içeren linyit havzaları da vardır. Ancak ABD, maden kömürü ve diğer kaynaklar bakımından zengin olduğu için, geniş ve zengin linyit havzaları henüz fazla işletilmemektedir.
Amerika’da çıkarılan maden kömürü halen en çok demir ve çelik sanayii, havagazı ve kimya sanayii, ısıtma işleri ve bugün en büyük tüketim alanını meydana getiren termik santrallerde kullanılmaktadır. Üretilen kömürün bir kısmı ise ihraç edilmektedir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder