SAĞLIĞA ETKİ EDEN ETMENLER

b. SAĞLIĞA ETKİ EDEN ETMENLER
Sağlığa etki eden etmenleri iki ana grupta inceleyebiliriz. Bunlar, bünyesel ve çevresel etmenlerdir.
i. Bünyesel etmenler
Bünyesel etmenler genetik, metabolik ve hormonal bozuklukları içine alır. Bazı bünyesel özellikler bazı hastalıklara yakalanma oranında artışa sebep olabilir.
Genetik özellikler, kalıtım yoluyla geçen hastalıkların ya da kromozom bozukluklarının ortaya çıkmasına sebep olabilir. Hormonal ve metabolik bozukluklar da birçok hastalığın oluşmasının sebebidir. Örneğin; tiroit bezinin düzensiz çalışması ile oluşan guatr (Resim 1.5) hormonal, iktiyozis (balık pulluluğu hastalığı) (Resim 1.6) genetik, protein metabolizması bozukluğuna bağlı gut hastalığı metabolik bir hastalıktır.

Genetik: Canlılardaki kalıtsal karakterlerin ve hastalıkların nesillere nasıl geçtiğini inceleyen bilim dalıdır.
Hormon: iç salgı bezleri tarafından meydana getirilen, difüzyon veya kan yoluyla vücudun diğer bölgelerine taşınarak belli hücre ve doku faaliyetleri üzerinde etkili olan maddelere hormon denir.

Resim 1.7 Çöpler bazı hastalıkların ortaya çıkmasını kolaylaştırır.

ii. Çevresel etmenler
Çevre, doğrudan hastalık sebebi olabileceği gibi bazı hastalıkların oluşmasını kolaylaştırabilir ya da bazı hastalıkların gidişini ve sonucunu etkileyebilir (Resim 1.7). Çevresel etmenleri şöyle sınıflandırabiliriz:
— Fiziksel etmenler (sıcak, soğuk, ışık vb.)
— Kimyasal etmenler (kanser yapıcı maddeler, zehirler vb.)
— Temel madde eksiklikleri (elzem amino asitler, vitaminler, mineraller vb.)
— Biyolojik etmenler (parazitler, mantarlar, mikroorganizmalar vb.) (Resim 1.8)
— Psikolojik etmenler (ruhsal zorlanma, stres vb.)
— Sosyal, kültürel ve ekonomik etmenler

Amino asitler: Proteinlerin yapı birimleridir. Yirmi çeşit amino asit bulunmaktadır. Vücutta yapılamayan ve dışarıdan alınması gereken amino asitlere elzem (temel) amino asitler denir.
Stres: Ameliyat şoku, travma, soğuk hava, heyecan vb. etkenlerin organizmada, iç organlarda ve metabolizmada oluşturduğu bozukluklar.

Resim 1.8 Bağırsak parazitlerinden tenya

Çevresel etmenlerden biyolojik ve fiziksel etmenler daha ayrıntılı olarak incelenecektir.

Biyolojik etmenler: Kişinin çevresinde bulunan bütün canlılar ve bu canlılara ait ürünler biyolojik çevreyi oluşturur. Biyolojik çevreyi beş ana öğede incelemek mümkündür. Bunlar;
a. Mikroorganizmalar,
b. Vektörler,
c. Bitkiler,
d. Hayvanlar ve insanlar,
e. Hayvansal ve bitkisel besinlerdir.
Biyolojik çevreyi oluşturan öğeler kısaca aşağıdaki gibi açıklanabilir.

a. Mikroorganizmalar: Çevrede her yerde yaygın olarak bulunan tek hücreli canlılardır. Mikroorganizmalar insana etkileri yönünden; yararlı, zararlı ve ne yararlı ne de zararlı etkileri olanlar şeklinde gruplanır. Yararlı mikroorganizmalara örnek olarak insan sindirim sisteminde yer alarak B vitamini emiliminde rol oynayan ve K vitamini sentezini sağlayan bakteriler sayılabilir. Zararlı mikroorganizmalara ise hastalık yapan bakteri (Resim 1.9) ve virüsler örnek olarak verilebilir.
Mikroorganizmaların insan sağlığına zararlı olanlarını yok etmek veya zararlarından korunmak gereklidir. Bu amaçla kullanılan yöntemler yeri geldikçe açıklanacaktır.

b. Vektörler: Hastalık yapan mikroorganizmaları insanlara taşıyan eklem bacaklılar ve kemiricilere vektörler denir. Vektörlere örnek olarak sivrisinek, tahtakurusu, bit, pire, kene gibi eklem bacaklılar ile fare gibi kemiriciler verilebilir.
Farelerin (Resim 1.10) üzerinde yaşayan pirelerden kaynaklanan veba, bitlerden kaynaklanan tifüs, anofel cinsi sivrisineklerle bulaşan sıtma gibi hastalıklar tarihin çeşitli dönemlerinde büyük felaketlere yol açmıştır. Örneğin Birinci Dünya Savaşı'nda Kafkas Cephesinde, bitlerin yol açtığı tifüs salgını sebebiyle Türk ordusu büyük kayıplar vermiştir.

Resim 1.10 Farelerin taşıdığı pireler veba hastalığına yol açabilir.

c. Bitkiler: Hayvanlar alemindeki bütün canlıların yaşamı bitkilere bağlıdır (Resim 1.11). Besin zincirinin ilk halkasını oluşturan bitkiler ayrıca oksijen kaynağıdır. Dünyanın ekolojik dengesinin korunmasında bitkilerin önemli rolü vardır. Ancak bazı bitkilerin zehirli etkileri görülür. Bazıları da uyuşturucu maddelerin elde edilmesinde kullanıldığı için sağlık üzerine zararlı etkileri bulunmaktadır.

Hijyen: Sağlığın korunması ve geliştirilmesi için sağlıkla ilgili bütün bilgilerin bir arada bulunduğu bilimdir. Hijyen birçok dala ayrılır. Bunlardan besin hijyeni, besin maddelerinin üretimden tüketimine kadar sağlığa uygun şartlarda bulunmasının amaçlayan bilgi ve çalışmaların tümünü kapsayan bir kavramdır.

d. Hayvanlar ve insanlar: Besin ve güç kaynağı olarak insanlara birçok yararı olan hayvanlar (Resim 1.12), çeşitli hastalıklara sebep olabilir.
İnsan ve hayvanların ortak hastalıklarına zoonoz adı verilir (şarbon, brusella gibi). Bu hastalıklar, hayvan et ve derilerine temasla, etlerinin yenmesi, süt ve süt ürünlerinin kullanılmasıyla bulaşabilir. Hayvan ısırıkları ile kuduz bulaşabilir. Zoonotik hastalıklarla savaşta özellikle evcil hayvanların sağlığının korunması ve başıboş hayvanların kontrolü çok önemlidir. Çevremizde bulunan yılan, akrep, zehirli böcekler zehirlerini vücuda akıtarak, vahşi hayvanlarsa saldırarak zarar verebilirler. Çevremizdeki insanlar da hastalık bulaştırarak, kazalara sebep olarak, çevreyi kirleterek insan sağlığını olumsuz etkileyebilirler.

e. Hayvansal ve bitkisel besinler: Bitkisel ve hayvansal besinler çevrenin önemli bir öğesini oluşturur, insanlar için enerji kaynağı ve temel yapı taşlarını sağlayan besinlerin hastalıklara sebep olmayacak nitelikte, temiz ve besin değeri yüksek olması gerekir. Besinlerin uygun şartlarda üretilmesi, saklanması ve kullanılma bölgelerine sağlıklı şartlarda iletilmesi için yapılan uygulamalara besin hijyeni denir. Tifo, kolera, çocuk felci, sarılık (hepatit A) ve besin zehirlenmeleri besinler yoluyla bulaşan hastalıklardır. Bu hastalıkların önlenebilmesi için besin hijyeni kurallarına uyulmalıdır.

Fiziksel etmenler: İnsan sağlığını ve iş verimini etkileyen başlıca fiziksel etmenler şunlardır:
a. Su
b. Çöpler ve gübreler (Resim 1.13)
c. Gürültü (Resim 1.14)
d. Lağım ve pis sular (Resim 1.15)
e. Barınak şartları (Havalandırma, ısıtma, aydınlatma vb.)
f. İklim şartları (Nem, ısı, hava basıncı vb.)
g. Hava
h. Işık
i. Radyasyon
j . Giyim eşyaları
k. Kamuya açık yerler (sinema, yemekhane, taşıtlar vb.) (Resim 1.16)
l . İş yeri ve çalışma şartları
m. Ölüler ve mezarlıklar
Yukarıda sıraladığımız fiziksel çevreyi oluşturan ve sağlığımızı etkileyen pek çok etkeni olumlu duruma getirebilmek insanoğlunun elindedir. Basit kurallara uyulması insan sağlığının korunmasında çok önemli yer tutar.